Τα ερωτήματα αυτά και άλλα πολλά και κρίσιμα, ανακύπτουν από την ανάγνωση του μικρού αλλά εξαιρετικά πυκνού δοκιμίου με τον τίτλο «Η μοίρα της σύγχρονης Ελλάδας» του φιλόσοφου Κώστα Αξελού, που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή. Τα ζητήματα που θέτει παραμένουν ακόμα στο επίκεντρο της συζήτησης για τη συγκρότηση και την ταυτότητα της νεοελληνικής κοινωνίας και φαντάζουν τραγικά επίκαιρα, παρόλο που το κείμενο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1954. Τότε πια ο Αξελός ήταν στο Παρίσι, εργαζόταν στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών (CNRS) και ετοίμαζε τις διδακτορικές του διατριβές «Ο Μαρξ στοχαστής
της τεχνικής» και «Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία». Είχε όμως προλάβει κιόλας να συμμετάσχει στις πολλαπλές και ποικίλες περιπέτειες της γενιάς του και να βιώσει έντονα τις συγκρούσεις της εποχής. Ο Αξελός γεννήθηκε το 1924 στην Αθήνα από ευκατάστατους αστούς. Παράλληλα με το ελληνικό σχολείο παρακολουθούσε μαθήματα στη Γερμανική Σχολή και στο Γαλλικό Ινστιτούτο. Γύρω στα δεκαπέντε του άρχισε τη μελέτη του Μαρξ, του Νίτσε, του Φρόιντ, του Ντεκάρτ και των φιλοσόφων του Διαφωτισμού, καθώς και της γαλλικής και γερμανικής ποίησης. Αρχισε όμως και να αποξενώνεται από την κοινωνική του τάξη, η ρήξη με την οποία πραγματώθηκε με την είσοδό του το 1941 στις γραμμές του ΚΚΕ και της Αντίστασης. Αναδείχθηκε σε σημαντικό πολιτικό και θεωρητικό στέλεχος, προσπαθώντας στις τότε συνθήκες να συνδυάσει τη θεωρία με την πράξη. Συμμετείχε στις μάχες του Δεκέμβρη του ’44 στην Αθήνα, συνελήφθη για τη δράση του, δραπέτευσε και ακολούθησε τον ηττημένο ΕΛΑΣ στην υποχώρησή του. Μετά τη συνθήκη της Βάρκιζας και στο άγριο κλίμα της δεξιάς παλινόρθωσης, συνέχισε τον πολιτικό και θεωρητικό του αγώνα. Η τρομοκρατία αλλά και οι αμφιβολίες του για την πολιτική γραμμή του ΚΚΕ θα τον οδηγήσουν στη Γαλλία με το θρυλικό πλέον καράβι «Ματαρόα», μαζί με τον ανθό τότε της ελληνικής διανοούμενης νεολαίας. Eκεί θα κόψει τους δεσμούς του με τους κομματικούς μηχανισμούς της αριστεράς και θα στραφεί στους δρόμους της φιλοσοφίας και της σκέψης. Αυτό βέβαια δεν θα εμποδίσει το εμφυλιοπολεμικό ελληνικό κράτος να τον καταδικάσει σε θάνατο το 1952 για την πολιτική του δράση. Μ’ αυτό το προσωπικό και πολιτικό φορτίο, ο Αξελός το 1954 θα αναρωτηθεί για το παρόν και το μέλλον της νεώτερης Ελλάδας και θα προσπαθήσει να διερευνήσει και να αναδείξει τις αιτίες της μετέωρης διαδρομής της στον σύγχρονο κόσμο.
Κληρονομιά
Ο Αξελός θεωρεί ότι η νεώτερη Ελλάδα, μετά την απελευθέρωσή της από τη μουσουλμανική και τη χριστιανική φεουδαρχία, συγκροτείται σε κράτος και προσομοιάζει με μια σχεδόν «πραγματική» κοινωνία. Ομως το μόνο που διαθέτει η Ελλάδα είναι η διαχείριση της κληρονομιάς του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και της βυζαντινής χριστιανικής αυτοκρατορίας. Με την κληρονομιά αυτή εισέρχεται και υπάρχει στον δυτικό κόσμο. Δεν διαθέτει τα στοιχεία της νεωτερικότητας, δηλαδή την επιστήμη, τη σκέψη, την πολιτική, την τεχνική. Απλώς εισάγει όλα αυτά που καλλιεργούνται και αναπτύσσονται αλλού. Δυστυχώς, διαπιστώνει ο Αξελός, «οι νεοέλληνες δεν κατασκευάζουν τον κόσμο, ούτε την ίδια τη χώρα τους. Δεν ξέρουν να “φτιάχνουν”. Οι άνθρωποι της χώρας αυτής κοπιάζουν αλλά δεν παράγουν έργο».
Με το βάρος της διαπίστωσης αυτής, ο συγγραφέας εντοπίζει τις δύο, εντελώς λανθασμένες κατ’ αυτόν, αντιλήψεις που κυριάρχησαν για την προοπτική της Ελλάδας. Η μία ήταν ο ελληνοκεντρισμός που έβλεπε την Ελλάδα ως κέντρο, χωρίς όμως να προσδιορίζει σε ποιες οικονομικές, γεωγραφικές και πολιτιστικές ορίζουσες θα ήταν «κέντρο». Η αντίληψη αυτή αποκρυσταλλώθηκε ιδεολογικά, πολιτικά και στρατιωτικά ακόμα στη Μεγάλη Ιδέα, η οποία βέβαια απέτυχε οικτρά. H άλλη αντίληψη ήταν ο «ριζικός δυτικισμός», δηλαδή η οικοδόμηση και στην Ελλάδα των δυτικών κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και πολιτιστικών δομών. Βέβαια και αυτή η τάση απέτυχε διότι οι δομές αυτές δεν μεταφέρονται μηχανιστικά και δεν αντιγράφονται απλά. Ο Αξελός επισημαίνει ότι «οι χώρες που δεν δημιούργησαν τον νεωτερικό κόσμο οφείλουν να πραγματοποιήσουν ξανά, και για δικό τους λογαριασμό, τούτες τις κατακτήσεις...» και «για να γίνει η Ελλάδα αληθινά νεωτερική θα πρέπει να υπάρξει ένα κίνημα προερχόμενο από τη δική της ουσία…». Κατά τον συγγραφέα έλειψε και λείπει εκείνη η ιδέα που «θα έκανε όλες τις κατακτήσεις των Ελλήνων, τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού, να συγκλίνουν προς μια ενότητα». Η θέση αυτή ενισχύεται και από τη διαπίστωση ότι στη χώρα βασιλεύει «μια εκπληκτική και αποπροσανατολιστική πολλαπλότητα. Τα διαφορετικά πρόσωπα της Ελλάδας διόλου δεν συνθέτουν μια και μόνη μορφή, έστω και κατακερματισμένη». Επιπλέον κυριαρχεί μια επαρχιώτικη αντίληψη των πραγμάτων και απουσιάζει η παραγωγή σκέψης και Λόγου, εκτός από την ποίηση. Οι νεοέλληνες «…συλλογίζονται και δεν σκέπτονται, μιλούν πολύ και δεν έχουν συντεταγμένη γλώσσα, ρωτούν και απαντούν, αλλά χωρίς συνέχεια» συνεχίζει με ένταση ο Αξελός. Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι ένα κράτος που «ουδέποτε έγινε μορφή με περιεχόμενο, η οποία να διαμορφώνει τα άτομα τα οποία περιέχει» και έτσι «η Ελλάδα είναι και δεν είναι ελληνική, διαθέτει και δεν διαθέτει μοίρα, είναι και δεν είναι νεωτερική».
Εσωτερικές κοινωνικές αντιφάσεις
Οταν έγραφε το κείμενο αυτό ο Αξελός είχαν περάσει μόλις πέντε χρόνια από τη λήξη του εμφυλίου πολέμου. Η Ελλάδα προσέβλεπε, μ’ όλα της τα προβλήματα, στην ένταξή της στον τότε αναπτυγμένο νεωτερικό κόσμο.
Σήμερα, στον σύγχρονο μετανεωτερικό κόσμο, η Ελλάδα φαντάζει να παραπαίει πολλαπλά.
Πολλές από τις θέσεις του Αξελού, παρ’ όλη την ανάπτυξη της χώρας που επήλθε από τον χρόνο της διατύπωσής τους, ηχούν τραγικά επιβεβαιωμένες σήμερα και παρακινούν στον αναστοχασμό της ατελούς συγκρότησης της νεοελληνικής κοινωνίας και κυρίως στην κριτική και την αντιμετώπιση των εσωτερικών της αντιφάσεων και όχι στη συνηθισμένη μετατόπιση των ευθυνών και στη δημαγωγική καταγγελία των άλλων.
Το εξαιρετικά πυκνό και πλούσιο σε σκέψεις και προβληματισμούς δοκίμιο του Αξελού μεταφράστηκε έξοχα και με τη δέουσα προσοχή στην απόδοση των διαφόρων εννοιών από την Κατερίνα Δασκαλάκη.
Χώρα με πάθος
Παρ’ όλα τα παραπάνω, ο Αξελός δεν είναι ολότελα απαισιόδοξος. Η νεοελληνική πραγματικότητα υφίσταται και η Ελλάδα είναι μια χώρα εξαίσιας ωραιότητας, που αναζητεί τον εαυτό της με πάθος, αναζητεί δηλαδή την επικαιροποίησή της και έχει ανήκουστες δυνατότητες που περιμένουν την εκπλήρωσή τους. Η Ελλάδα δεν μπορεί να αποφύγει τον νεωτερικό κόσμο, αλλά υπεύθυνη για την τύχη της είναι η ίδια. Το ερώτημα είναι εάν θα το κατορθώσει και πώς.
ΚΩΣΤΑΣ ΑΞΕΛΟΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου