Οδηγός για ψαροφάγους

Ψάρια στο κόκκινο - Ο οδηγός του υπεύθυνου ψαροφάγου: Τι να μη φάμε, αν θέλουμε να ξαναφάμε


Η υπεραλίευση αδειάζει τις θάλασσες, αλλά σύντομα και τα... πιάτα μας. Ποια είδη ψαριών και θαλασσινών απειλούνται με εξαφάνιση; Σε ποια πρέπει να λέμε «όχι»; Tι να προσέχουμε όταν τα αγοράζουμε; Το ΟΙΚΟ μίλησε με επιστήμονες, ψαράδες και εστιάτορες και δίνει τις απαντήσεις.

Tα ψαρέψαμε και τα ξαναψαρέψαμε: με υπερσύγχρονους αλιευτικούς στόλους, με εξελιγμένες μεθόδους, με «έξυπνα» εργαλεία από τα οποία δεν γλιτώνει τίποτα. Σύμφωνα με την «κόκκινη λίστα» που δημοσίευσε πρόσφατα η Greenpeace, τα 3/4 των ιχθυαποθεμάτων διεθνώς είτε είναι υπεραλιευμένα και αντιμετωπίζουν άμεση απειλή, είτε βρίσκονται στα πρόθυρα κατάρρευσης, είτε έχουν ήδη εξαφανιστεί. Παρ' όλα αυτά, μόλις το 1% της έκτασης των ωκεανών του πλανήτη υπόκειται σε καθεστώς απόλυτης προστασίας. Οπως φαίνεται, τα τελευταία αλιεύματα που έχουν απομείνει
 
βρίσκονται σήμερα στα ράφια των σούπερ μάρκετ ή ήδη στο πιάτο μας. Και το χειρότερο είναι ότι δεν το γνωρίζουμε.


Ποια είδη κινδυνεύουν

Σε παγκόσμιο επίπεδο, πρόκειται για διάφορα είδη τόνου, μπακαλιάρου και γαρίδας, για τον ξιφία, τη γλώσσα, το κοκκινόψαρο, το σολομό και το γαλέο, δηλαδή για ευρέως διαδεδομένα αλιεύματα που βρίσκονται σε αφθονία στο καλάθι της νοικοκυράς, όχι όμως και στις θάλασσες. Αυτά εισάγονται στην Ελλάδα, φτάνουν στα ψυγεία των σούπερ μάρκετ, χωρίς επαρκή σήμανση ή πληροφορίες σχετικά με την κατάστασή τους, τον τόπο και τον τρόπο αλίευσης κ.λπ. Παράλληλα και στην Ελλάδα, τα αποθέματα μπακαλιάρου και γαρίδας μειώνονται, ενώ η υπεραλίευση πλήττει και είδη όπως η κουτσομούρα, το μπαρμπούνι, η καραβίδα κ.ά.

«΄Ολοι έχουμε ευθύνη για την κατάσταση που έχει διαμορφωθεί, γιατί όλοι διαδραματίζουμε ρόλο στη διαμόρφωση της αγοράς», εξηγεί η Ναταλία Τσιγαρίδου, υπεύθυνη Δικτύου Δράσης Καταναλωτών της Greenpeace. «Με τα ψάρια συμβαίνει ένας παραλογισμός, που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την τάση για κατανάλωση «πράσινων» προϊόντων, που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια. Ενώ σε μια μεγάλη γκάμα αγαθών έχουμε την επιλογή, και είναι αρκετά εύκολο, να στραφούμε στα πιο φιλικά προς το περιβάλλον, στα ψάρια δεν γίνεται, γιατί δεν υπάρχουν οι πληροφορίες που θα μας επιτρέψουν να το κάνουμε. Ως Greenpeace, όταν πρωτοερχόμαστε σε επαφή με τα σούπερ μάρκετ ζητώντας κάποιες διευκρινίσεις για τα είδη που διαθέτουν στα ράφια τους, η απάντηση είναι «δεν ξέρω», γιατί και οι ίδιοι οι λιανέμποροι δυσκολεύονται να αποκτήσουν πρόσβαση στην πληροφορία, ενδεικτικό της κατάστασης που έχει παγιωθεί».

Τι φταίει
Οι θάλασσες αδειάζουν από ψάρια με εντατικούς ρυθμούς, όμως μέτρα για τη σωτηρία τους και την ανάκαμψη των πληθυσμών δεν λαμβάνονται. Τι μας οδηγεί στην καταστροφή;

• Η παράνομη και πειρατική αλιεία με τζίρο 9,5 δισ. δολάρια ετησίως «πιάνει» ποσότητες μεγαλύτερες από τις ποσοστώσεις που προβλέπει η νομοθεσία.

• Οι μέθοδοι ψαρέματος που συχνά χρησιμοποιούνται είναι καταστροφικές. Με αυτές, εκτός από το είδος που ενδιαφέρει τον ψαρά, αλιεύονται και πολλά άλλα ακόμη (νεαρά άτομα που δεν έχουν φτάσει σε ηλικία αναπαραγωγής καθώς επίσης και μη εμπορικά ή ανεπιθύμητα είδη με κίνδυνο εξαφάνισης, όπως δελφίνια, θαλάσσιες χελώνες κ.ά.), που συνήθως ξαναρίχνονται στη θάλασσα νεκρά ή χωρίς καμία ελπίδα επιβίωσης. Πρόκειται για τα λεγόμενα παρεμπίπτοντα αλιεύματα, που απαρτίζουν το 1/4 του συνόλου.

• Οι επιδοτήσεις. «Υπάρχει και το θέμα των επιδοτήσεων στην αλιεία», σημειώνει ο κ. Κωνσταντίνος Στεργίου, καθηγητής Ιχθυολογίας - Αλιευτικής Βιολογίας του ΑΠΘ. «Στην ουσία, στην Ευρώπη επιδοτείσαι για να υπεραλιεύεις. Αν δεν υπήρχε επιδότηση, δεν θα σε συνέφερε να πιάσεις αυτά τα ψάρια, γιατί δεν θα είχες οικονομικό όφελος». «Λόγω της αλιευτικής πίεσης, τα ψάρια οδηγούνται στο να αναπαράγονται νωρίτερα και να γίνονται μικρότερα σε μέγεθος», εξηγεί. «Στη θάλασσα όσο πιο μεγάλος είσαι, σε τόσο υψηλότερο τροφικό επίπεδο βρίσκεσαι. Ομως επειδή εξαφανίζονται οι κορυφαίοι θηρευτές, δηλαδή τα μεγάλα ψάρια, το «πλεονέκτημα» το έχουν πια ψάρια μικρότερα σε μέγεθος αλλά και βακτήρια, μέδουσες, κεφαλόποδα. Το οικοσύστημα γίνεται πιο ανώριμο και απειλείται η σταθερότητά του. Και θα έρθει η στιγμή που η δομή του θα είναι τέτοια, που πλέον δεν θα μπορεί να ανακάμψει».

Η αλλαγή είναι εφικτή!

Εγκαινιάζοντας την εκστρατεία «Ψάρια και Θαλασσινά στο Κόκκινο» το Μάρτιο, η Greenpeace επικοινώνησε με 12 αλυσίδες σούπερ μάρκετ ζητώντας αναλυτικές πληροφορίες για τα αλιεύματα που εμπορεύονται και καλώντας τες να εφαρμόσουν αυστηρότερη πολιτική για την προμήθειά τους. Η διαδικασία βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη, οπότε μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία ή προτάσεις από την πλευρά τους για τη βελτίωση της βιωσιμότητας στην αγορά ψαριών και θαλασσινών. Το παράδειγμα όμως του εξωτερικού αποδεικνύει ότι η αλλαγή είναι εφικτή. Στη Βρετανία οι 9 μεγαλύτερες αλυσίδες διαθέτουν πια πολιτικές προμήθειας αλιευμάτων, με τη βιωσιμότητα να αποτελεί βασικό κριτήριο προκειμένου αυτά να τοποθετηθούν στα ράφια τους.

Αν δεν είναι δυνατό να εξακριβωθεί η προέλευσή τους, δεν τα αγοράζουν. Στη Σουηδία 6 από τα 7 σούπερ μάρκετ με τα οποία επικοινώνησε η Greenpeace απέσυραν οριστικά τα είδη της κόκκινης λίστας, ενώ στη Γερμανία 9 αλυσίδες αντικατέστησαν με τόνο skipjack άλλα είδη τόνου που εμπορεύονταν σε κονσέρβα (των οποίων οι πληθυσμοί συρρικνώνονται επικίνδυνα) και έλαβαν πιστοποίηση από τον ανεξάρτητο οργανισμό MSC για τα αλιεύματα ιδιωτικής ετικέτας. Μήπως έχει έρθει η ώρα να προβούν σε αντίστοιχα μέτρα και τα ελληνικά σούπερ μάρκετ;

Τι γίνεται στην Ελλάδα

Επιστημονικές μελέτες έχουν δείξει ότι τα αποθέματα μπακαλιάρου και γαρίδας μειώνονται και στις δικές μας θάλασσες. Υπεραλιευμένα στη χώρα μας θεωρούνται επίσης η κουτσομούρα, το λυθρίνι, το μπαρμπούνι και το φαγκρί, σύμφωνα με έρευνα του Κωνσταντίνου Στεργίου, καθηγητή Ιχθυολογίας - Αλιευτικής Βιολογίας του ΑΠΘ, και του Αθανάσιου Τσίκληρα, λέκτορα Θαλάσσιας Βιολογίας και Αλιευτικών Αποθεμάτων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Στα ίδια είδη το ελάχιστο επιτρεπόμενο μέγεθος αλίευσης είναι μικρότερο από το μήκος της πρώτης γενετικής ωρίμασης (δηλαδή, αυτά που ψαρεύουμε δεν έχουν προλάβει ακόμη να γεννήσουν καθόλου). Υπεραλιευμένα είναι και πελαγικά είδη όπως ο γαύρος, με τη διαφορά ότι το συγκεκριμένο ψάρι, λόγω του γρήγορου αναπαραγωγικού κύκλου του, έχει τη δυνατότητα να επανακάμπτει με σχετική ευκολία. Ωστόσο, δέχεται μεγάλη πίεση γιατί, εκτός από νωπό, διατίθεται και στις μεταποιητικές μονάδες αλιευμάτων.

«Ενα ζήτημα που έχει προκύψει εσχάτως είναι τα «ψάρια της μόδας». Κάποτε πιάναμε την πεσκανδρίτσα και είτε την τρώγαμε εμείς είτε τη ρίχναμε στη θάλασσα. Από τη στιγμή που την «ανακάλυψαν» κάποιοι και απέκτησε εμπορική αξία, κοντεύουμε να τη χάσουμε. Το ίδιο και το σαλάχι», λέει ο Δημήτρης Ζάννες, πρόεδρος της Ομοσπονδίας Παράκτιων Αλιέων Νοτίου Αιγαίου. Παράλληλα, η αλιεία του γόνου, δηλαδή των μικρών ψαριών που δεν έχουν φτάσει στο στάδιο της αναπαραγωγής, που ορισμένες ψαροταβέρνες πλασάρουν ως εκλεκτή «σπεσιαλιτέ», είναι άλλη μια πληγή.

Τμηματικές προσπάθειες για την καταγραφή της κατάστασης των ιχθυαποθεμάτων στην Ελλάδα έχουν γίνει, ωστόσο πλήρη εικόνα δεν έχουμε. Το σίγουρο είναι ότι πολλά από τα ψάρια που διακινούνται στην αγορά προέρχονται συχνά από μη βιώσιμες μεθόδους αλιείας. «Εφόσον δεν έχουμε χαρτογραφήσει τα υποθαλάσσια λιβάδια Ποσειδωνίας, που αποτελούν καταφύγιο για περισσότερα από 1.200 είδη οργανισμών, και τους κοραλλιογενείς βυθούς μας, οι μηχανότρατες μπορούν να πηγαίνουν όπου θέλουν, γιατί δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πού βρίσκονται αυτοί οι ευαίσθητοι οικότοποι», παρατηρεί η Αντζελα Λάζου, υπεύθυνη της εκστρατείας για το θαλάσσιο περιβάλλον της Greenpeace. «Το γεγονός επίσης ότι ο μεσογειακός κανονισμός ορίζει ότι οι μηχανότρατες πρέπει να αλιεύουν σε απόσταση 1,5 μιλίου από την ακτή και η Ελλάδα έχει εκδώσει αυθαίρετα υπουργική απόφαση που τους επιτρέπει να ψαρεύουν στο 1 μίλι, δηλαδή πιο κοντά στην ακτή, ούτε αυτό αποτελεί κίνηση προς μια βιώσιμη αλιεία...»

Γιώργος Παπαϊωάννου

Ιδιοκτήτης του ομώνυμου εστιατορίου ψαριών και θαλασσινών

«Θα συμμετείχα στην εκστρατεία»

«Το ψάρι εκτός εποχής δεν με αφορά. ΄Οταν σταματά η κουτσομούρα, σταματώ να τη φέρνω κι εγώ. Τον Οκτώβρη και το Νοέμβρη, όταν η καραβίδα είναι αυγωμένη, δεν θα την ψαρέψω, γιατί θέλω να τη βρίσκω και του χρόνου και του παραχρόνου», λέει ο Γιώργος Παπαϊωάννου, ιδιοκτήτης του ομώνυμου εστιατορίου στον Πειραιά. «Αν ξεκινούσε μια εκστρατεία που θα ζητούσε να μην καταναλώνονται ορισμένα είδη, δεν θα είχα λόγο να μη συμμετέχω. Θα εξηγούσα στον πελάτη μου γιατί δεν βρίσκει τα συγκεκριμένα ψάρια στο μενού και θα του πρότεινα κάποια άλλα».

ΤΙ ΚΟΙΤΑΜΕ ΣΤΙΣ ΕΤΙΚΕΤΕΣ

Στο σούπερ μάρκετ θα δυσκολευτούμε να προμηθευτούμε αλιεύματα των οποίων η ετικέτα θα μπορούσε να μας εγγυηθεί τη «διαδρομή» που διήνυσαν από τη θάλασσα ώς το πιάτο μας. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, η σήμανση, από τα κατεψυγμένα και τα νωπά ώς τις κονσέρβες και τα «έτοιμα» γεύματα, είναι ελλιπής. Ως επί το πλείστον, στις συσκευασίες αναγράφεται απλώς η εμπορική ονομασία του είδους (π.χ. γλαύκος) και η προέλευσή του, συχνά μόνο με τον κωδικό αριθμό της περιοχής αλιείας που έχει θεσπίσει ο Διεθνής Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών, δίνοντας πρακτικά ένα παντελώς άχρηστο στοιχείο. Ποιος καταναλωτής γνωρίζει απέξω τη λίστα του FAO, ώστε να μπορεί να «διαβάσει» μια τέτοια ετικέτα; Ενα κριτήριο που πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη είναι η μέθοδος αλιείας να ανήκει στις επιλεκτικές, στις οποίες «πιάνονται» μόνο τα στοχευόμενα είδη. Σε αυτές ανήκουν το αγκίστρι, η πετονιά και υπό προϋποθέσεις τα παραγάδια βυθού και τα απλάδια. Μόνο που η βόλτα στο σούπερ μάρκετ απέδειξε πως πρόκειται για πληροφορία που αποτελεί την εξαίρεση και όχι τον κανόνα της αγοράς. Αν ψωνίζουμε από δικό μας ψαρά, ζητάμε να ενημερωθούμε υπεύθυνα για τον τρόπο αλιείας.

MONH ΛYΣH TA ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΚΑΤΑΦΥΓΙΑ

Για να μπορέσουν οι πληθυσμοί των υπεραλιευμένων ψαριών να ανακάμψουν, πρέπει να τους το... επιτρέψουμε. Το μέτρο του ελάχιστου επιτρεπόμενου εμπορεύσιμου μεγέθους που ορίζουν η ευρωπαϊκή και η εθνική νομοθεσία δεν επαρκεί. Το 2004 - 2005 η Εποπτεία Αλιείας Ζακύνθου και το Τμήμα Βιολογίας του ΑΠΘ κατέγραψαν το μήκος σώματος περισσότερων από 20.000 ατόμων από 11 διαφορετικά είδη ψαριών, τα οποία αλίευσαν με 5 διαφορετικά εργαλεία. Το παράδοξο ήταν ότι, παρόλο που η δειγματοληψία έγινε σύμφωνα με τα νόμιμα τεχνικά μέτρα και μέσα, σε επιτρεπόμενες περιοχές, ο αριθμός των ψαριών που πιάστηκαν με μήκος μικρότερο από το ελάχιστο επιτρεπόμενο ήταν πολύ μεγάλος.

΄Ενα πρώτο βήμα λοιπόν θα ήταν η θέσπιση θαλάσσιων καταφυγίων, δηλαδή η θεσμοθέτηση περιοχών στις οποίες θα αποκλείονται αλιευτικές και άλλες επεμβατικές δραστηριότητες. ΄Οπου επιτρέπονται, υπό προϋποθέσεις, θα είναι χαμηλής έντασης και απολύτως βιώσιμες. Το Σεπτέμβριο του 2009 ο τότε υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης Σωτήρης Χατζηγάκης ανακοίνωνε την προώθηση πιλοτικού προγράμματος για την ορθή διαχείριση και την προστασία των αλιευτικών αποθεμάτων και των θαλάσσιων οικοσυστημάτων στις Βόρειες Κυκλάδες.

Υποσχόταν επίσης ότι θα δρομολογούνταν η έγκριση της χαρτογράφησης λιβαδιών Ποσειδωνίας στην Ανδρο, που είχε πραγματοποιήσει το 2008 η Greenpeace σε συνεργασία με την Ομοσπονδία Παράκτιων Αλιέων Νοτίου Αιγαίου. Θετικό ως προς την πρόταση αυτή ήταν και το ΠΑΣΟΚ. «Εκτοτε δεν έχει γίνει καμία κίνηση από το υπουργείο για να προχωρήσει το θέμα, γεγονός που αντιβαίνει στην προεκλογική στάση της σημερινής κυβέρνησης», τονίζει η Αντζελα Λάζου.

Οι ίδιοι οι παράκτιοι αλιείς, πάντως, αντιλαμβάνονται την κρισιμότητα της κατάστασης και ζητούν την παρέμβαση της Πολιτείας για την προστασία της θαλάσσιας ζωής, εφόσον αυτή γίνει σε συνεννόηση με τις τοπικές κοινωνίες.

«Δεν κάνουμε αυτήν τη δουλειά καιροσκοπικά, αλλά για να γεράσουμε πάνω στο καΐκι. Για να το καταφέρουμε, πρέπει να διαφυλάξουμε τη θάλασσα ζωντανή. Και επειδή εμπλεκόμαστε άμεσα, από εμάς εξαρτάται η τήρηση των κανόνων», λέει ο Δημήτρης Ζάννες, πρόεδρος της Ομοσπονδίας Παράκτιων Αλιέων Νοτίου Αιγαίου.

«Ο κρατικός μηχανισμός ελέγχου δεν έχει σκάφη ούτε προσωπικό, ενώ συχνά τον διακρίνει και μια κακώς εννοούμενη δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία. Αυτήν τη στιγμή, το δορυφορικό σύστημα παρακολούθησης του Λιμενικού έχει καταρρεύσει και δεν υπάρχει η δυνατότητα αναβάθμισής του. Συνεπώς, όσες προστατευόμενες περιοχές και να φτιάξουμε, αν δεν έχουμε τρόπο να τις φυλάξουμε, δεν κάνουμε τίποτα. Ομως στη θάλασσα δεν μπορείς να δουλέψεις έτσι. Αντίπαλοί μας είναι όσοι δεν τη σέβονται, είτε ερασιτέχνες, είτε παράκτιοι, είτε μέσοι αλιείς...»

ΟΙ ΙΧΘΥΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΛΥΣΗ

Θα έλεγε κανείς ότι, εφόσον οι άγριοι πληθυσμοί υπεραλιεύονται, οι υδατοκαλλιέργειες θα μπορούσαν να αποτελέσουν λύση και τα ψάρια ιχθυοτροφείου απάντηση στη μείωση των ιχθυαποθεμάτων. Ομως δεν είναι έτσι. «Υπάρχουν τρόποι να λειτουργήσουν βιώσιμα οι υδατοκαλλιέργειες, αλλά αυτήν τη στιγμή δεν εφαρμόζονται παρά σε ελάχιστο βαθμό», σημειώνει η Ναταλία Τσιγαρίδου, υπεύθυνη Δικτύου Δράσης Καταναλωτών της Greenpeace. «Τις περισσότερες φορές τα ψάρια ταΐζονται με άλλα ψάρια που έχουν αλιευτεί από τη θάλασσα, συχνά με μη βιώσιμες μεθόδους. Ζουν σε περιορισμένο χώρο με μεγάλη πυκνότητα πληθυσμού, επιτείνοντας την ανάγκη για ευρεία χρήση αντιβιοτικών και φαρμακευτικών ουσιών, οι οποίες διαφεύγουν στο θαλάσσιο περιβάλλον με σοβαρές επιπτώσεις». Ενίοτε, οι μονάδες κατασκευάζονται σε ευαίσθητα οικοσυστήματα με ιδιαίτερη σημασία για την τοπική κοινωνία, που ελλείψει εναλλακτικών επιλογών εργάζεται σε αυτές με μηδενικά σχεδόν εργασιακά δικαιώματα. Είναι χαρακτηριστικό πως η υδατοκαλλιέργεια της τροπικής γαρίδας, που συναντάται στη Λατινική Αμερική, στο Βιετνάμ και στη Μαδαγασκάρη, σε αρκετές περιπτώσεις έχει οδηγήσει στην καταστροφή τεράστιων εκτάσεων μαγκρόβιων δασών και στην υπεραλίευση γαρίδων νεαρής ηλικίας για την εκτροφή τους στις υδατοκαλλιέργειες.